پرسش :

آیا عدم تضاد و اختلاف در قرآن نشانه اعجاز است؟

پاسخ :
یکى از نشانه هاى معجزه بودن قرآن مجید و این که از سوى خداوند نازل شده، این است که در سراسر آن تضاد و اختلافى دیده نمى شود در حالى که شرایط نزول قرآن و آورنده آن، چنان است که اگر از سوى خدا نبود حتماً اختلاف و تضاد در آن به چشم مى خورد.

قرآن در آیه 82 سوره نساء به این حقیقت اشاره کرده، مى فرماید: «اَفَلا یَتَدَبَّرونَ الْقُرآنَ وَ لَوْ کانَ مِنْ عِندِ غَیْر اللهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً کَثیراً»؛ (آیا درباره قرآن نمى اندیشند؟! در حالى که اگر از سوى غیر خدا بود، اختلاف فراوانى در آن مى یافتند).

نکته اصلى این مسأله را با تحلیل روشنى مى توان دریافت. روحیات هر انسانى دائماً در تغییر است قانون تکامل در شرایط عادى در صورتى که وضع استثنایى به وجود نیاید انسان و روحیات و افکار او را هم در بر مى گیرد و دائماً با گذشت روز و ماه و سال، زبان و فکر و سخنان انسان ها را دگرگون مى سازد. اگر با دقّت نگاه کنیم هرگز نوشته هاى یک نفر نویسنده یکسان نیست؛ بلکه آغاز و انجام یک کتاب نیز تفاوت دارد. مخصوصاً اگر کسى در کوران حوادثى بزرگ قرار گرفته باشد، حوادثی که پایه یک انقلاب فکرى و اجتماعى و عقیدتى همه جانبه را پایه ریزى کند او هر قدر بخواهد سخنان خود را یکسان و یکنواخت و عطف به سابق تحویل دهد قادر نیست، بخصوص اگر درس نخوانده و پرورش یافته یک محیط کاملا عقب افتاده باشد.

اما قرآن که در مدت 23 سال بر طبق احتیاجات و نیازمندى هاى تربیتى مردم در شرایط و ظروف کاملا مختلف نازل شده و کتابى است که درباره موضوعات کاملا متنوع سخن مى گوید و مانند کتاب هاى معمولى که تنها یک بحث اجتماعى یا سیاسى یا فلسفى یا حقوقى و یا تاریخى را تعقیب مى کند نیست؛ بلکه گاهى درباره توحید و اسرار آفرینش، و زمانى درباره احکام و قوانین و آداب و سنن، وقت دیگرى درباره امت هاى پیشین و سرگذشت تکان دهنده آنان و زمانى درباره مواعظ و نصایح و عبادات و رابطه بندگان با خدا سخن مى گوید و به گفته دکتر گوستاولبون: قرآن کتاب آسمانى مسلمانان تنها منحصر به تعالیم و دستورهاى مذهبى نیست بلکه دستورهاى سیاسى و اجتماعى مسلمانان نیز در آن درج است.

چنین کتابى با این مشخصات، عادتاً ممکن نیست خالى از تضاد و تناقض و مختلف گویى و نوسان هاى زیاد باشد امّا هنگامى که مى بینیم با تمام این جهات همه آیات آن هماهنگ و خالى از هر گونه تضاد و اختلاف و ناموزونى است به خوبى مى توانیم حدس بزنیم که این کتاب زاییده افکار انسان ها نیست؛ بلکه از ناحیه خداوند است چنانکه خود قرآن این حقیقت را در آیه فوق بیان کرده است.

به تعبیر دیگر تمام موجودات مادّى و از جمله انسان که از جهتى جنبه مادى دارد، دائماً در تغییراند و تغییرات خود را به موجودات پیرامون خود منتقل مى سازند. تأثیر گذاشتن و تأثیر پذیرى جزء طبیعت انسان و هر موجود مادى دیگر است و به همین دلیل آرا، و افکار انسان با گذشت زمان دگرگون مى شود، مخصوصاً افزایش تجربیات و بالا رفتن سطح مهارت انسان در مسائل مختلف به این دگرگونى کمک مى کند و همین ها سبب مى شود که اگر خاطرات سالیان متمادى از زندگى یک نفر را جمع آورى کنند حتماً تغییر و تضاد و ناهماهنگى در آنها وجود دارد.

تنها خداوند قادر متعال است که از هر دگرگونى و تأثیر وتأثّر پذیرى برکنار مى باشد و هرگز در سخنانش تضادى وجود ندارد و این یکى از طرق شناخت کلام حق از کلام غیر او است.

حتى بعضى از مفسران تصریح کرده اند که: نه تنها تضادى در قرآن وجود ندارد؛ بلکه تفاوتى در درجه فصاحت و بلاغت نیز در آن نیست. درست است که ما بعضى از آیات قرآن را فصیح تر از بعضى مى یابیم و به گفته شاعر: کى بود «تَبَّت یَدا»(1) مانند: «یا اَرضُ ابْلعى»(2).(3) ولى این به خاطر تفاوت مقامات مى باشد یعنى هر کدام از اینها در جاى خود بهترین و مناسب ترین تعبیرات است و با این نظر تفاوتى وجود ندارد.

پی‌نوشت‌ها:
(1). سوره تبت، آیه 1.
(2). سوره هود، آیه 44.
(3). این مصرع از شعر معروف زیر گرفته شده: در بیان و در فصاحت کى بود یکسان سخن *** گر چه گویند بود چون جاحظ و چون اصمعى در کلام ایزد بیچون که وحى مُنزل است *** کى بود «تَبَّت یَدا» مانند: «یا اَرْضُ ابْلعى».

منبع: پیام قرآن، آیت الله العظمى ناصر مکارم شیرازى، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1386 هـ.ش، ج 8، ص 307.